حساب کاربری

یا

حداقل 8 کاراکتر

چگونه بنزین یارانه ای سهمیه بندی می شود؟ + نحوه ی عرضه ی آن

در ایران سالانه 970 هزار میلیارد تومان بابت یارانه انرژی پرداخت می‌­شود. این در حالی است که بودجه عمرانی کشور سال 97، 62 هزار میلیارد تومان بوده است. در واقع یارانه انرژی 20 برابر بودجه عمرانی کشور است. علاوه بر این ایران سالانه 320 میلیون بشکه نفت خام مصرف می­‌کند که 24 درصد آن در حمل و نقل استفاده می­‌شود. لذا 60 درصد آلودگی هوا نیز مربوط به وسایل نقلیه است و طبق آمار هر 10 سال مصرف بنزین دو برابر می‌­شود.

از طرف دیگر بنزین یارانه ای به صورت ناعادلانه تقسیم می­‌شود، به صورتی که فردی از قشر ضعیف جامعه که خودرو ندارد یا تنها یک موتور سیکلت دارد بسیار کمتر از فردی از قشر قوی جامعه که ماشین 8 سیلندر دارد از یارانه بنزین استفاده می‌­کند.

مجموع شرایط بالا؛ مقدار زیاد مصرف انرژی در ایران، توزیع ناعادلانه بنزین یارانه ای و … بعلاوه افزایش قاچاق سوخت به خارج از کشور باعث شد تا تصمیم بر واقعی شدن قیمت بنزین و سهمیه‌ ­بندی آن شود. تصمیمی که گفته می­‌شود 31 هزار میلیارد تومان سود آوری دارد که نزدیک 30% آن از فروش بنزین سهمیه‌ ­ای و 60% آن از فروش بنزین آزاد حاصل می­‌شود. پیش­بینی می‌­شود در سال 99، 90 میلیون لیتر بنزین در روز مصرف شود که ثلث آن بنزین آزاد و بقیه، بنزین سهمیه­‌ ای می­‌باشد.

 

مقایسه نرخ بنزین در ایران با سایر کشورها
مقایسه نرخ بنزین در ایران با سایر کشور ها

می­‌توان گفت اهداف اصلی بنزین یارانه ای در ایران کاهش قاچاق سوخت، کنترل مصرف داخلی و افزایش درآمد دولت باشد. ایران در مصرف تمامی سوخت­ها عملکرد نامناسبی دارد اما در بنزین این الگوی نا­مناسب بیشتر به چشم می­‌خورد. شدت مصرف انرژی در ایران 5 برابر شدت مصرف در کشور­های پیشرفته است. بسیاری از تحلیل­گران این حوزه امیدواراند با افزایش قیمت بنزین الگوی مصرف اصلاح شود.

با بکارگیری مجدد سامانه هوشمند سوخت و همچنین افزایش قیمت سوخت بنظر می­‌آید قاچاق سوخت کاهش یابد. از همین بابت بنظر می­‌آید روزانه 30 میلیون لیتر در روز بنزین آزاد شود. این بنزین آزاد شده صدرات را افزایش داده و برای کشور ارز آوری دارد و همچنین به حفظ محیط زیست نیز کمک می­‌کند.

در ادامه تاریخچه بنزین دو نرخی در دنیا و پیامد­های آن را بررسی خواهیم کرد.

بنزین ارزان­تر، چرا و چگونه؟

ساده­‌ترین نوع بنزین دو نرخی، بنزین سوپر و معمولی است که سال­هاست در کشور ما وجود دارد. مصرف کننده تصمیم می­‌گیرد از سوخت با کیفیت ­تر و قیمت بیشتر یا سوخت با کیفیت کمتر و قیمت پایین­تر استفاده کند. نوع دیگر بنزین چند نرخی به صورتی است که قیمت بنزین با توجه ویژگی ­های خاص مصرف کننده تعیین می­‌شود. برای مثال مصرف کنندگان به دسته‌­های خانوار، مقامات دولتی، اپراتور­های حمل و نقل و یا صنایع داخلی استراتژیک مانند کشاورزی و شیلات تقسیم بندی می‌­شوند. در این روش مصرف کننده با درآمد کم، مصرف کننده تجاری و خریدار عمده از یکدیگر جدا می‌­شوند. البته تفکیک این اقشار از یکدیگر به راحتی امکان­پذیر نیست و نیاز به بررسی و فاکتور­های کنترلی زیادی دارد.

که در واقع می­‌توان گفت مصرف کنندگان بنزین را با توجه به هدف مصرفی که دارند به دسته­‌های مختلف تقسیم می­‌کنیم. سپس برای هر دسته مشخص می­‌کنیم که مقدار اعمال یارانه سوخت چقدر باشد. بنابراین برای هرکدام از دسته­‌ها قیمت متفاوتی خواهیم داشت.

 

بنزین دو نرخی

سهمیه بندی، تنها راه ممکن

 

علاوه تعیین دسته­‌های مختلف مصرف­ کننده‌­های بنزین برای تامین یا حذف یارانه سوخت، سیستم­‌های قیمت گذاری دوگانه ممکن است در برخی موارد نوعی سهمیه بندی را نیز شامل شود. در سهمیه بندی، مصرف سوخت برای گروهی یا تمام مصرف کنندگان به صورت معقول محدود می­‌شود. این به اصطلاح جیره‌­بندی می‌­تواند مصرف را کاهش داده و انحرافات غیر قانونی در سوخت یارانه­‌ای را کاهش دهد. اما سیستم سهمیه بندی سوخت نیازمند زیرساخت مناسب مربوط به خود است.‌

همچنین برای عرضه سوخت به صورت سهمیه بندی حتما نیاز به کارت است. که به اصطلاح به آن کارت سوخت گفته می‌­شود. متقاضیان سوخت می‌­توانند با کارت سوخت مخصوص به خودروی عملیات سوخت ­گیری را انجام دهند. استفاده از کارت سوخت زیر ساخت­ های مربوط به خود را لازم دارد؛ از دستگاه‌­های مخصوص آن که بر روی دیسپنسر سوخت نصب می‌­شوند تا شرکت ­هایی برای ساماندهی و پشتیبانی از آن­ها. همچنین اگر یک نوع سوخت با دو کیفیت موجود باشد برای اشتباه نشدن این دو سوخت حتما باید از یکدیگر با رنگ ­های متفاوت جدا شوند.

 

سهمیه بندی سوخت

مشکلات دو نرخی بودن سوخت

 

دو نرخی بودن سوخت مشکلاتی را در پی خواهد داشت. این مشکلات همواره باعث شده است تا بسیاری از دولت ها برای اجرای این طرح تردید داشته باشند. در ادامه بعضی از مشکلات را نام می­‌بریم و چند نمونه از کشور­هایی که با این مشکلات روبرو بودند را بررسی خواهیم کرد.

  • نصب تجهیزات مربوط به سوخت دو نرخی ( دستگاه کارت سوخت و ..) برای جایگاه‌­ دار سودی ندارد. بنابراین معمولا جایگاه­‌داران رغبتی به انجام این امور ندارند. همین موضوع در قبال متقاضیان سوخت نیز صادق است.
  • بوجود آمدن بازار سیاه از دیگر مشکلات بنزین دو نرخی است. افرادی هستند که از سهمیه بنزین خود استفاده نمی­‌کنند یا اضافی می­‌آید، لذا به راحتی می‌­توانند با هماهنگی متصدی فروش جایگاه سهمیه خود را با قیمت پایین­تر بفروش اند.
  • همچنین همین دو نرخی بودن سوخت و الزام استفاده از کارت سوخت برای سوخت­گیری منجر به وقفه در عملیات سوخت­گیری می­‌شود.
  • غنا(2015): در سال 2015 بنزین یارانه‌­ای، تقریبا نصف قیمت آزاد به عده‌­ای از ماهیگیران غنا عرضه می­‌شود. این امر باعث شکایات مکرر مبنی بر کمبود سوخت و بدهی 26/0 میلیارد دلاری به توزیع کنندگان ناشی از نوسانات ارز می­‌شود.
  • مالزی(2006): در سال 2006 یک طرح کارت هوشمند سوخت برای ارائه گازوئیل به ماهیگیران در مالزی اجرا شد. بلافاصله بعد از اجرای طرح، گزارشات زیادی مبنی بر صورت گرفتن تخلف داده شد. در سال 2008 مطبوعات اعلام کردند ماهیگیران هر لیتر دیزل سهمیه­‌ای را با سود 15/0 دلار به واسطه­ها می­‌فروختند. واسطه‌­ها نیز هر لیتر سوخت را با سود 18/0 دلار می­‌فروختند.
  • تایلند(2011): در جولای 2011 دولت تایلند نرخ­های متفاوتی برای LPG اعلام کرد. صنعت موظف شد بالاترین قیمت را پرداخت کند. پس از مدتی استفاده صنعت از LPG کاهش یافت. با اینکه استفاده  LPG آلایندگی خطرناک تولید می­‌کرد و بازده‌­ای و عمر موتور خودرو را کاهش می‌­داد؛ مصرف خانگی و سوخت اتومبیل LPG به شدت افزایش یافت.

در مقاله­ Kojima 2013 سوخت­ ها را بر مبنای سختی و آسانی عرضه­ دو نرخی آن­ها تقسیم بندی کرده است که در پایین آورده شده است:

سخت­‌ترین: سوخت ­های مایع هیدروکربنی از قبیل: بنزین، گازوئیل و نفت سفید. این سوخت­ها را می­توان به راحتی ذخیره و انتقال داد، بنابراین تخلف و چاقاق در صورت عرضه دو نرخی آن­ها بسیار محتمل است.

معمولی: LPG را نیز نمی­‌توان گفت به راحتی می­توان ذخیره و یا انتقال داد. از بنزین و گازوئیل و … سخت تر حمل و ذخیره می­شود بنابراین در دسته سوخت­های معمولی در احتمال تخلف در صورت عرضه­ دو نرخی قرار می­‌گیرد.

ساده‌­ترین: منابع انرژی اندازه گیری شده مانند الکتریسیته و گاز طبیعی لوله کشی شده. انتقال و ذخیره این سوخت ­ها سخت است. بنابراین تخلف در عرضه آن­ها سخت است. لذا به راحتی می­توان آن­ها را با دو نرخ عرضه کرد.

 

سوخت دو نرخی

ملاحضات سیاسی

برخی از کشور­ ها از دو نرخی کردن سوخت به عنوان یک استراتژی استفاده می­‌کنند تا به مرور یارانه­ اعمال شده روی سوخت را کاهش و حذف نمایند. اما به نظر می‌­رسد این استراتژی یک شمشیر دو لبه باشد. محدود کردن یارانه به گروه ­های سوخت می­‌تواند مخالفت­‌هایی را همراه داشته باشد و از طرف دیگر به قشر ضعیف جامعه تا حدودی کمک خواهد کرد ( مفید یا مضر بودن کاهش یا حذف یارانه بنزین ، برای اقشار کم درآمد جامعه به فاکتور­های زیادی وابسته است). در ادامه چند نمونه را بررسی می­‌کنیم:

  • اندونزی (2005): یارانه گازوئیل در سال 2005 در اندونزی حذف شد. با وجود تخلف­‌هایی که صورت گرفت اما می­‌توان آن را یکی از موفقیت­‌های اندونزی در کاهش یارانه­‌ها دانست.
  • موزامبیک (2008): با افزایش قیمت گازوئیل دولت سعی داشت کرایه مینی بوس­‌های خصوصی را افزایش دهد که با اعتراضات شدید مردم روبرو شد. این امر دولت را منجر به دو نرخی کردن گازوئیل برای اپراتور­های مینی بوس­‌های شهری و دیگر خودرو­های خصوصی کرد. همچنین مالیات خودرو­های دیزلی مورد استفاده در کشاورزی، ماهیگیری و معدن را کاهش داد.
  • نپال (2012): در سال 2011 دولت صنایع و هتل ­ها را مجبور به خرید سوخت با قیمت آزاد کرد اما در همان سال بنا به درخواست گروه­ های تجاری این طرح عملی نشد. اما در سال بعد دوباره این طرح آغاز به کار کرد.

 

اجرای سهمیه بندی و بنزین یارانه ای

 

برخی از کشور­ها ترکیبی از سیستم دو نرخی بودن سوخت و سهمیه بندی برای سوخت ارزان­تر را اجرا می­‌کنند، که ایران نیز از این دسته کشور ­هاست. وجود کارت سوخت در کوتاه مدت می­تواند باعث کاهش هزینه‌­ها شود و از تخلف و قاچاق جلوگیری کند. اما این روش پیچیدگی­‌ های خاص خود را دارد. در این سیستم هر خودرو باید کارت سوخت هوشمند خود را داشته باشد و خرید، فروش و اعمال سهمیه هر خودرو توسط این کارت ثبت می‌­شود. ممکن است با گذشت زمان، بازار سیاه محدودیت ­ها اعمال شده با کارت سوخت را دور بزنند. بنابراین این طرح نیاز به ظرفیت اجرای قوی در میان مدت دارد. نمونه­‌هایی از اجرای این طرح در زیر آمده است:

  • ایران (2007-2014): در سال 2007 در کشورمان ایران برای 5 طبقه از وسایل نقلیه از جمله اتومبیل‌های بنزینی خصوصی، تاکسی ­های بنزینی و وسایل نقلیه دولتی، سهمیه ماهانه در نظر گرفت. نظارت و کنترل بر مصرف توسط کارت سوخت هوشمند انجام می­‌گرفت. این طرح در کوتاه مدت موفقیت آمیز بود و واردات بنزین را نصف کرد. اما در میان مدت بازار سیاه پدیدار شد. دولت با اصلاح قوانین به تخلفات پاسخ داد و در نهایت منجر به 45 دسته‌­بندی مختلف برای سهمیه­ بندی شد.

در سال 2010 اصلاحات اساسی در یارانه ­‌های سوخت انجام گرفت. قیمت سوخت به سه رده­ یارانه، نیمه یارانه و بازار آزاد تقسیم می­‌شود. قیمت سوخت نیمه یارانه­‌ای و آزاد، 4 تا 7 برابر قیمت سوخت گذشته می­‌رسید. برای جلوگیری از وارد شدن شوک شدید بالا رفتن قیمت سوخت، همچنان دارندگان کارت سوخت می­‌توانستند 60 لیتر در ماه را با قیمت یارانه ­ای سوخت­گیری نمایند. اما در سال 2014 به شکل تک نرخی در آمد. اما اخیرا در سال 2019 دوباره با همان سیستم قبلی بنزین یارانه ­ای و دو نرخی در ایران موجود می‌­باشد.

  • رواندا(2008): رواندا زمانی که در تامین سوخت از کنیا دچار مشکل شد. بنزین را سهمیه­ بندی کرد. به صورتی که خودرو­های کوچک در روز می­توانستند 10 لیتر و خودرو­های بزرگ (جیپ) 20 لیتر سوخت گیری کنند. در این روش هدف از سهمیه بندی، جلوگیری از افزایش قیمت­های بزرگ ناشی از تقاضای زیاد و تامین محدود سوخت، است.

 

کارت سوخت بنزین

نحوه عرضه سوخت یارانه‌ ­ای

یکی از مهم­ترین نکات در سوخت­ های سهمیه بندی شده مانند بنزین یارانه ای نحوه عرضه­ آن­ها به مشتری است. در این حالت یک سوخت وجود دارد با دو قیمت متفاوت، نحوه عرضه­ی سوخت دو نرخی ویژگی­ های خاص خود را دارد. تجارب بین المللی نشان می‌­دهد بعضی از مکانیزم­‌های عرضه سوخت دو نرخی مقاوم­تر از مکانیزم­‌ های دیگر هستند. در واقع مکانیزم­‌های عرضه سوخت در دو مدل گنجانده شده است.

در حالت اول در یک جایگاه یک سوخت با دو برند (قیمت بالا و قیمت پایین) وجود دارد. اما در حالت دوم درون جایگاه، سوخت تنها با یک قیمت موجود است. یارانه مربوط به سوخت نیز به صورت الکترونیکی بعد از سوخت­گیری برای مشتریانی که می­‌توانند از یارانه بهره ببرند اعمال می­‌شود. ارائه سوخت در حالت دوم بسیار مقاوم­تر از حالت اول است. زیرا در حالت اول ممکن است سوء استفاده و تخلفات و یا حتی خطاهایی در هنگام سوخت­گیری انجام پذیرد.

همچنین با توجه به اینکه در یک جایگاه یک سوخت با دو قیمت متفاوت و احتمالا توسط دو دیسپنسر جدا انجام می­‌پذیرد، احتمال انجام تخلف توسط جایگاه­ دار یا متصدی فروش بالا می­رود. از طرف دیگر در صورتی سوخت با یک برند در جایگاه وجود داشته باشد تجهیزات کم­تری لازم است و هزینه سرمایه گذاری جایگاه کم می­شود. اما به تجهیزات الکترونیکی با ظرفیت تکنولوژی بالا مورد نیاز است تا بتواند اعمال یارانه و سهمیه سوخت را بعد از سوخت­گیری برای فرد مشمول یارانه اعمال کند.

سوخت دو نرخی

کدام روش بهتر است؟

با توجه به مواردی که در بالا ذکر شد به این نتیجه رسیدیم استفاده از حالت دوم از هر جنبه­‌ای مناسب ­تر است. اما اینکه یک دولت کدام­یک از راه­‌ های بالا را انتخاب کند، بستگی به زیر ساخت­ های از قبل موجود نیز دارد. بسیاری از کشور­ها از قبل ظرفیت توزیع و پخش کالا­های سهمیه‌­بندی شده را بین شهروندان دارند. لذا سیاست مداران می­توانند از این زیر ساخت­ ها برای عرضه بنزین یارانه ­ای به شهروندان استفاده کنند. این زیر ساخت ­ها می­‌تواند کارت­ های شناسایی هوشمند، سیستم شناسایی عمومی باشند یا کارت­ های جداگانه­‌ای باشد. لازم به ذکر است در کشور­های با سطح درآمد پایین یا متوسط که نظارت به خوبی انجام نمی­شود، امکان جعل اطلاعات برای گرفتن کالا­ و سوخت و بنزین یارانه ­ای بسیار بالا است.

در بعضی از کشور­ها بنزین یارانه ­ای فقط در بعضی از جایگاه سوخت عرضه می­‌شود که این موضوع باعث بوجود آمدن مشکلاتی برای متقاضیان سوخت خواهد شد. برای مثال اندونزی در سال 2014 پمپ بنزین‌­ های ارائه دهنده بنزین یارانه ای را محدود کرد. متقاضیان سوخت نیز تمایل داشتند از جایگاه ­‌هایی که سوخت یا بنزین یارانه ­ای عرضه می­‌کنند سوخت­گیری کنند. بنابراین صف­ های بسیار طولانی و نا آرامی­‌های اجتماعی زیادی بوجود آمد.

 

سوخت یارانه ای

کارت هوشمند سوخت تنها راه حل نیست!

اگر واقع بینانه به قضیه نگاه کنیم استفاده از تکنولوژی برای شناسایی و عرضه سوخت یارانه‌­ای به مردم عصای موسی نیست. اگر از تکنولوژی کارت سوخت هم برای عرضه بنزین یارانه ­ای استفاده کنیم باز هم مشکلاتی سر راه خواهد بود. برای مثال استفاده از کارت­ های هوشمند سوخت در مالزی مانع از وقوع تخلفات ناشی از دو نرخی بودن سوخت نشد. یا در سال 2014 در تایلند اقداماتی صورت گرفت تا LPG با قیمت پایین‌­تر با استفاده از تلفن همراه به اقشار کم درآمد جامعه تعلق بگیرد. اما به دلیل روند ثبت نام پیچیده و پشتیبانی ضعیف این طرح عملی نشد.

اکثر کشور­ها از ظرفیت­ اجرایی برای جلوگیری از قاچاق یا فرار مالیاتی در بازار­های پایین دست سوخت برخوردار هستند. با پیشرفت تکنولوژی، راه­های مؤثری برای جلوگیری از تخلفات شکل گرفته است. یکی از این راه­‌ ها نشاندار کردن یا به اصطلاح مارک­دار کردن سوخت­ ها با کیفیت یا قیمت ­های متفاوت است. این تکنولوژی شامل نشانگر­ ها یا رنگ­ ها در آنالیز و ردیابی سوخت در سراسر زنجیره تامین است. در کشور­هایی که برای اولین بار سوخت دو نرخی عرضه می­‌شود، احتمال فروش غیر قانونی سوخت افزایش می‌­یابد. لذا استفاده از روش­ های مارک کردن سوخت می­‌تواند در جهت جلوگیری از فعالیت­ های غیر قانونی مثمر ثمر باشد.

در پایین تعدادی از این روش­‌ها نشان داده شده است. هانطور که مشاهده می­‌کنید برای سوخت ­های ارزان از تکنولوژی­ های ساده‌­تری استفاده می­‌شود و با بالا رفتن قیمت سوخت مورد نظر روش نشاندار کردن پیچیده­ تر و دقیق­ تری به­ کار گرفته می­‌شود.

 

سوخت سهمیه بندی

 

برای مثال انجمن ملی نفت برنامه­‌ای به نام طرح مارک کردن محصولات نفتی را در غنا معرفی کرد. لذا از سیستم مارک مادون قرمز NIRF برای بررسی سریع و دقیق سوخت استفاده شد. سازمان مارک کردن سوخت کاملا از سازمان تست سوخت مجزا بود. نشاندار کردن سوخت‌ ­ها برای انجام بازرسی بهتر باعث شد جایگاه­‌ های سوختی که سوخت را رقیق می­‌کردند از 36 درصد به 7 درصد کاهش یابند.

اشتراک گذاری :
دیدگاه کاربران
2 دیدگاه
  • محسن محمدیان 7 اسفند 1401 / 4:30 ب.ظ

    اکثر کشور­ها از ظرفیت­ اجرایی برای جلوگیری از قاچاق یا فرار مالیاتی در بازار­های پایین دست سوخت استفاده می کنن. راه­های مؤثری برای جلوگیری از تخلفات هستش یکی از این راه­‌ ها مارک­دار کردن سوخت­ ها با کیفیت یا قیمت ­های متفاوته. این تکنولوژی شامل نشانگر­ ها یا رنگ­ ها در آنالیز و ردیابی سوخت در سراسر زنجیره تامین میشه. در کشور­هایی که برای اولین بار سوخت دو نرخی هست، احتمال فروش غیر قانونی سوخت افزایش می‌­یابد. لذا استفاده از روش­ های مارک کردن سوخت می­‌تواند در جهت جلوگیری از فعالیت­ های غیر قانونی مفید باشه..

    • اینرژی 7 اسفند 1401 / 4:32 ب.ظ

      محسن عزیز ممنون که نظرتون را با ما در میان گذاشتین.

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *


محصولات
مقالات