الزامات ایمنی در احداث جایگاه سوخت و طبقه بندی مناطق خطر در آن

الزامات ایمنی در احداث جایگاه سوخت

جایگاه سوخت به عنوان یک خرده فروش مواد اشتعال پذیر که به صورت مستقیم و همزمان با مردم و مواد اشتعال­ پذیر سر و کار دارد، باید از بالاترین سطح ایمنی برخوردار باشد. در محتوا­های قبلی استاندارد­ها و ایمنی تجهیزات برقی و مکانیکی پمپ بنزین را بررسی کردیم. در این مقاله به بررسی جامع و کامل استاندارد­ها و تجهیزات مربوط به ایمنی یک جایگاه سوخت پرداخته­‌ایم.

الزامات ایمنی در احداث جایگاه سوخت حرف اول و آخر را می­زند بنابراین تجهیزات و استاندارد­های گوناگونی در این رابطه به کار گرفته شده است. این استاندارد­ها و تجهیزات از حفاظت در برابر خوردگی تا تابلو­های حفاظتی، استاندارد محیط زیست، الزامات واکنش در شرایط خطر، توصیه های سازمان آتش نشانی و سیستم اعلان و اطفای حریق را شامل می­‌شود. در ادامه به بررسی و تشریح هر کدام از این قسمت ­ها می‌­پردازیم.

طبقه بندی مناطق خطر جایگاه سوخت

برای تدوین هر چه بهتر استاندارد ها و الزامات ایمنی در احداث جایگاه سوخت نیاز است تا مناطق خطر در یک جایگاه سوخت به صورت دقیق تعیین شوند. این مناطق خود به سه دسته جداگانه تقسیم می­‌شوند. در ادامه مفصلا به تشریح مناطق هرکدام از این دسته‌­ها می­‌پردازیم.

به طور کلی مناطق به محل‌­هایی گفته می‌­شود که در آنجا به دلیل وجود دائمی فرآورده یا بخارات قابل اشتعال ناشی از آن و یا احتمال وجود آن، نصب تجهیزات مستلزم اتخاذ تمهیدات و تبعیت از استاندارد­های مرتبط می­‌باشد. این مناطق را می­‌توانیم به صورت زیر تقسیم بندی کنیم:

ناحیه صفر : ناحیه ‌ای است که مخلوط گاز قابل انفجار به طور دائم موجود بوده و یا انتظار می‌­رود که برای مدت طولانی موجود باشد و یا چنین شرایطی به دفعات در دوره‌­های کوتاه رخ دهد.

ناحیه یک : ناحیه ­ای است که در طی کار عادی، می­‌توان وجود متناوب یا گه­‌گاه مخلوط گاز قابل انفجار را انتظار داشت.

ناحیه دو : ناحیه ای است که در طی کار عادی وجود متناوب یا گه­‌گاه مخلوط گاز قابل انفجار انتظار نمی‌­رود و یا چنین  شرایطی به دفعات بسیار کم و در مدت کوتاه رخ می‌­دهد.

میزان گسترش مناطق خطر جایگاه سوخت

منشاء خطر و محل‌­هایی که احتمال ریخت و پاش فرآورده و بخارات سوخت وجود دارد باید شناسایی شده و بر اساس میزان خطر آن مناطق، تجهیزات منصوب، اتصالات فرآیند تخلیه، عملیات روتین تعمیر و نگهداری و سوخت گیری وسایل نقلیه حین طراحی مد نظر قرار گیرد. در ادامه به بررسی و تشریح  برخی از این مناطق خطر می‌­پردازیم.

1. نفتکش در حال تخلیه

همانطور که در شکل مشاهده می­‌کنید گسترش، میزان و محدوده خطر برای نفتکش در حال تخلیه سوخت نشان داده شده است و بر مبنای موارد ذیل می­‌باشد:

• محل در نظر گرفته شده برای استقرار نفتکش حین طراحی بایستی نزدیک به محل تخلیه، دارای تهویه کافی و ترجیحا در فضای باز، باشد.
• محل استقرار نفتکش بایستی به گونه‌­ای طراحی گردد که شیلنگ‌­های مورد استفاده برای تخلیه در کوتاه­ترین  حالت ممکن باشند.

تا زمانی که فرآورده در محل تخلیه ریخته نشود، احتمال وجود بخارات قابل اشتعال در محل کم است و آن محدوده برای ورود نفتکش ایمن خواهد بود. در صورتی که فرآورده ریخت و پاش شود احتمال وجود بخارات بالا رفته و منطقه ایمن به ناحیه دوم تبدیل می­‌شود و نفتکش اجازه ورود به آن محل را نخواهد داشت. اگر ریخت و پاش سوخت در حین تخلیه و در حضور نفتکش رخ ­دهد، نفتکش بایستی تا زمان پاکسازی محل آلوده در آن ناحیه با موتور خاموش متوقف باقی بماند.

2. لوله تهویه

نحوه گسترش مناطق خطر در محدوده لوله هواکش مخازن زیرزمینی بستگی به نصب و یا عدم نصب تجهیزات سیستم بازیافت بخارات داشته که این موضوع در دو حالت شکل زیر نشان داده شده است.

3. محل تخلیه

برداشتن درپوش حوضچه تخلیه نفت قبل از شیلنگ تخلیه ممکن است منجر به انتشار بخارات قابل اشتعال در اطراف محل تخلیه گردد. تمامی اتصالات در طول فرآیند رسید و برداشت سوخت باید مانند یک سیستم کاملا بسته بوده و فاقد هرگونه نشت باشند. از منابع خطر در محل تخلیه می‌­توان به نشت فرآورده و یا بخارات از اتصالات شیلنگ، آلودگی محل پس از قطع اتصالات شیلنگ و انتشار بخارات قابل اشتعال قبل از جایگذاری درپوش حوضچه تخلیه اشاره کرد. در شکل زیر گسترش مناطق خطر برای محل تخلیه زیر زمینی نشان داده شده است. ضمنا هر حفره و یا چاله پایین­‌تر از سطح زمین که به طور کامل و یا قسمتی از آن در محدوده­ ناحیه 1 و 2 قرار گیرد، می­‌بایست به عنوان ناحیه 1 در نظر گرفته شود.

4. دیسپنسر

هر سازنده دیسپنسر موظف است نقشه طبقه بندی مناطق خطر را برای محصول خود تهیه و ارائه نماید. این طبقه بندی به ساختار داخلی دستگاه و تجهیزات سیستم جمع آوری بخاری که به آن متصل شده است بستگی دارد. گسترش منطقه خطر اطراف یک دیسپنسر در دو حالت مجهز به سیستم بازیافت بخار و فاقد آن در شکل زیر نشان داده شده است. بر اساس استاندارد سازنده دستگاه، ناحیه 2 اطراف بدنه می‌­تواند از صفر تا 20 سانتی متر متغیر باشد.

شکل زیر نحوه گسترش ناحیه خطر اطراف خروجی هواکش دیسپنسر را نشان می‌­دهد و همانطور که معلوم است در دو حالت مجهز و یا فاقد سیستم بازیافت بخار یکسان است.

منطقه خطر دیگر زمانی است که خودرو سوخت گیری را آغاز می­‌کند. در این هنگام بخارات از نازل و داخل باک به محیط اطراف منتشر می­‌گردند. اگر در دیسپنسر از مرحله دوم سیستم بازیافت بخارات استفاده شده باشد، بخارات حاصله از طریق نازل سوخت به مخزن ذخیره برگشته و مقدار ناچیزی از آن به اتمسفر متصاعد خواهد شد. در این حالت همانطور که در شکل نشان داده شده است ناحیه 2 خطر است. در صورتی که دیسپنسر فاقد سیستم جمع آوری بخارات باشد، با ورود نازل به باک خودرو و آغاز سوخت گیری، بخارات به اتمسفر منتقل می­‌شود. به دلیل چگالی بالاتر این بخارات نسبت به هوا، منطقه خطر از اطراف باک خودرو به سمت زمین (مانند ذوزنقه هاشور خورده) گسترش خواهد یافت و در این حال منطقه خطر ناحیه 1 خواهد بود.

در شکل زیر منطقه خطر اطراف دستگاه توزیع سوخت و خودرو حین انجام عملیات سوختگیری برای یک دستگاه توزیع سوخت دو نازل نشان داده شده است. محدوده خطر در این حالت به محل قرار گیری خودرو حین سوخت گیری بستگی دارد. محل توقف خودرو با توجه به طول شیلنگ محدود شده است. اما منطقه خطر به اندازه طولی از شیلنگ که کشیده شده است، گسترش یافته و تا زمان اتمام این عملیات و قرار گرفتن نازل در محل استقرار خود ادامه خواهد داشت.

5. کیوسک­‌ها و ساختمان ها با درب و پنجره باز شونده به مناطق خطر

برای کیوسک و سایر ساختمان­‌ها که دارای پنجره بازشونده رو به مناطق خطر هستند، می­‌بایست منطقه خطر مناسبی تعیین گردد. به نحوی که در محیطی که بخارات قابل اشتعال وجود دارند (بخارات به علت چگالی بالاتر نسبت به هوا، در پایین قرار می­‌گیرند) قرار نگیرند.

ارزیابی ریسک جایگاه سوخت

انجام ارزیابی ریسک در مجاری عرضه کوچک بایستی در تمامی مراحل از جمله طراحی، احداث، بهره برداری، نگهداشت و برچیدن انجام پذیرد. در صورت بوجود آمدن هرگونه تغییر در داخل و یا مجاورت جایگاه می‌­بایست مجددا ارزیابی ریسک انجام پذیرد. ارزیابی ریسک می­‌بایست مطابق روش­ های استاندارد مستند، مورد تایید قرار گیرد و ازامات قانونی سایر سازمان­‌ها ذیربط در نظر گرفته شود.

طراح بایستی با در نظر گرفتن تمامی الزامات استاندارد و اتخاذ رویه­‌های معتبر کلیه ریسک­ها را در فرآیند ارزیابی ریسک شناسایی کرده و ریسک­‌های بالای سیستم را به نحو موثر حذف، کنترل و یا کاهش دهد. برخی از ریسک‌­های اصلی به شرح زیر می‌­باشد:

1. خطر آتش سوزی

آتش سوزی و انفجار از عمده مخاطراتی است که بایستی در مجاری عرضه برای مخزن ذخیره، سکوی سوختگیری، انتشار بخارات، تشکیل ابر بخار، وسیله نقلیه در حال سوختگیری و نفتکش در حال تخلیه سوخت، تاثیر متقابل جایگاه بر همسایگان و … مد نظر قرار گیرد. اجرای این تمهیدات با دو رویکرد اقدامات پیشگیرانه فرآیندی و اقدامات پیشگیرانه کلی انجام می‌­پذیرد.

اقدامات پیشگیرانه فرآیندی شامل تمهیدات ویژه­، فنی و سازمانی اختصاصی است که بایستی حین طراحی در قالب مطالعات HAZOP انجام پذیرفته به نحوی که خطر آتش سوزی و انفجار را حذف یا کنترل نماید.

در اقدامات پیشگیرانه کلی طراح می‌­بایست در فرآیند طراحی تمهیدات ویژه­ای را برای مقابله و سرکوب انواع آتش سوزی­‌های محتمل را مد نظر قرار بدهد. همچنین برنامه ­ریزی منظم و مناسبی از جمله اطمینان از آماده بکار بودن تجهیزات اعلان و اطفا حریق، مسدود نبودن مسیر­های فرار و تردد افراد انجام شود.

2. محیط زیست

بسیاری از اقدامات کنترلی که به منظور پیشگیری از وقوع آتش سوزی و انفجار لحاظ می­‌گردد، منجر به کاهش آسیب‌­های وارده به محیط زیست نیز خواهد گردید. اما ارزیابی ریسک زیست محیطی به صورت جداگانه نیز نیاز است. در این ارزیابی خطرات ناشی از ریخت و پاش یا نشت سوخت و بخارات آن در زمان بهره­‌برداری و یا خطرات ناشی از خطای انسانی یا نقض تجهیزات مورد شناسایی قرار می­‌گیرد (با در نظر گرفتن الزامات قانونی سازمان محیط زیست). استفاده از تجهیزات ضد انفجار می تواند راهکار مناسبی در جهت الزامات ایمنی در احداث جایگاه سوخت برای مقابله با خطرات احتمالی و بالا بردن ایمنی باشد.

3. بهداشت

می­‌بایست الزامات بهداشتی نیز در ارزیابی ریسک مجاری عرضه لحاظ گردد. ریسک اصلی این حوزه عبارت است از مواجهه کارکنان و یا شهروندان با بخارات هیدروکربنی که می‌­بایست در مرحله طراحی، ساخت و بهره­برداری جایگاه برای کاهش آن تمهیدات لازم مد نظر قرار گیرد.

حفاظت از خوردگی

کلیه اجزای فلزی بخش روزمینی جایگاه می‌­بایست با اعمال سامانه مناسب رنگ و مطابق با استاندارد IPS-E-TP-100 در مقابل خوردگی محافظت گردند:

• انتخاب سیستم رنگ آمیزی می­‌بایست بر اساس شرایط جوی محل جایگاه و استاندارد­های مربوطه انجام پذیرد.
• فام لایه نهایی رنگ لوله‌­ها انتقال فرآورده می­‌بایست بر اساس استاندارد مذکور انتخاب گردد.
• استاندارد پایه جهت انتخاب و اعمال سامانه پوششی اجزای فلزی دفنی جایگاه IPS-E-TP-270 می‌­باشد و رعایت آن الزامی است.

لازم است موارد حافظت فنی مرتبط با این بخش در مدارک فنی بخش PIPING و ساخت مخزن بطور واضح درج گردد تا در زمان طراحی و سفارش ساخت مورد توجه قرار گیرد.

موارد ایمنی سیستم بازیافت بخار سوخت (طرح کهاب)

در طراحی یک جایگاه سوخت ضروری است که به منظور کاهش بخارات انتشار یافته به اتمسفر و کاهش محدوده خطر انتشار بخارات، سیستم بازیافت بخار به طور کامل لحاظ گردد. این سیستم شمال 3 مرحله است که در مرحله 1 بخار انتشار یافته در طول تخلیه نفتکش، مرحله 2 بخار پخش شده در باک خودرو در هنگام سوخت­گیری جمع آوری و در مرحله سوم بازیافت می­‌شود. استفاده از سیستم­های متفرقه ممنوع بوده و کلیه تجهیزات می­‌بایست دارای تاییدیه شرکت ملی پخش فرآورده­‌های نفتی ایران باشند.

شما می‌توانید جزئیات طرح کهاب را در مقاله لینک شده مطالعه نمایید.

اتصالات مربوط به تجهیزات سیستم بازیافت بخار بایستی تا حد ممکن به محل تخلیه نزدیک باشند. لوله هواکش بایستی برای دبی بخارات 800 لیتر بر دقیقه در حین تخلیه فرآورده طراحی گردد. در این سیستم از یک شیر P/V برای آنکه مخزن حین عملیات تنفس عادی خود را داشته باشد.

در مرحله دوم طرح کهاب بخارات سوخت موجود در باک خودرو­ها در زمان سوخت­گیری جمع آوری شده و از انتشار آن­ها در فضای جایگاه جلوگیری می­شود. چند نمونه از الزامات مورد نیاز جهت ساخت و اجرای این مرحله از سیستم بازیافت بخار سوخت آورده شده است:

• نازل سوخت­گیری مخصوص، جهت جدا نمودن مسیر عبور فرآورده و بخارات
• شیلنگ هم محور جهت توزیع سوخت و بازیافت بخار
• اتصالات مخصوص قطع اضطراری در نازل و شیلنگ
• یک شیر یکطرفه جهت پیشگیری از برگشت بخارات از مخزن به اتمسفر از طریق نازل سوخت­گیری
• یک شیر قطع جریان در سیستم لوله کشی بخار در ابتدای دیسپنسر
• پمپ بخار و سیستم تنظیم کننده

طراح بایستی کلیه تمهیدات لازم را جهت ایجاد INTERLOCK­ های مورد نیاز جهت کارکرد دائمی سیستم بازیافت مد نظر قرار دهد. به عبارت دیگر در صورت وجود هرگونه نقض در این سیستم، جایگاه نباید قادر به عرضه سوخت باشد و سیستم قابلیت BYPASS شدن را نداشته باشد.

سیستم اعلان و اطفاء حریق جایگاه سوخت

جایگاه سوخت محلی است که وظیفه انبار و خرده فروشی مواد اشتعال پذیر را دارد و ملزم به رعایت استاندارد NFPA30 است. بنابراین یک جایگاه سوخت باید از یک سیستم اعلان و اطفاء حریق پیشرفته بهره گیرد. در ادامه چند نمونه از استاندارد­های تدوین شده توسط شرکت پخش فرآورده­‌های نفتی در رابطه با سیستم اعلام و اطفای حریق آورده شده است. باید توجه داشت که کلیه سیستم‌­های اطفاء و اعلان حریق بایستی دارای تاییدیه از مراجع معتبر بوده و به تایید شرکت ملی پخش فرآورده‌­های نفتی ایران نیز برسد.

• طراحی و نصب سیستم اطفای حریق ثابت مبتنی بر کف، به منظور اطفای آتش­سوزی احتمالی نفتکش در حال تخلیه سوخت برای جایگاه در نظر گرفته شود.
• برای اطفای حریق دیسپنسر و خودرو، نصب خاموش کننده­‌های دستی در اوزان و احجام متناسب الزامی است.
• در محل استقرار تابلوی برق جایگاه، بایستی خاموش کننده با طرفیت 6 کیلوگرم از نوع دی اکسید کربن تعبیه گردد.
• افزون بر سیستم اطفاء حریق ثابت، محل سوخت­گیری و تخلیه می­بایست به خاموش کننده­‌های دستی از نوع پودر خشک شیمیایی مطابق با استاندارد NFPA10 به تعداد کافی و در اوزان مناسب مجهز گردند.
• حداکثر ارتفاع نصب خاموش کننده­‌های قابل حمل از سطح زمین تا بالای خاموش­ کننده 150 سانتی­متر باشد.
• به ازای هر سکوی سوختگیری 2 دستگاه خاموش کننده 25 پوندی از نوع پودر و گاز لازم است.
• دفتر اداره جایگاه باید مجهز به یک دستگاه خاموش کننده 25 پوندی از نوع پودر و گاز باشد.
• محل تخلیه سوخت یک دستگاه خاموش کننده 50 کیلوگرمی و یک دستگاه 25 پوندی از نوع پودر و گاز لازم دارد.
• محوطه مخازن باید به یک دستگاه خاموش کننده 50 کیلوگرمی و یک دستگاه 25 پوندی از نوع پودر و گاز مجهز باشد.
• دو عدد بشکه 220 لیتری درب­دار ماسه بادی جهت پاکسازی محیط مورد نیاز است.
• به ازای هر سکو یک عدد سطل ماسه بادی جهت پاکسازی محیط لازم است.
• توصیه می­‌گردد یک سیستم کف پخش کن ثابت، جهت پوشش نقاط تخلیه و حوضچه­‌های مخازن، نصب گردد.

الزامات حفاظتی و اضطراری جایگاه سوخت

به طور کلی برای احداث و بهره­‌برداری یک جایگاه سوخت الزامات حفاظتی وجود دارد که باید حتما رعایت شود. همچنین جایگاه به عنوان یک عامل خرده فروشی سوخت لازم است از امنیت کافی برخوردار باشد که در ادامه چند نمونه از این الزامات نام برده شده است:

• حین طراحی، اتخاذ تمهیدات مورد نیاز به منظور جلوگیری از تردد افراد متفرقه در جایگاه، الزامی است.
• در طراحی جایگاه بکارگیری سیستم دوربین مدار بسته که کل فضای عملیاتی جایگاه را تحت پوشش خود قرار می‌­دهد الزامی می‌­باشد.
• در صورت نصب دوربین­‌ها در مناطق خطر، بایستی مشخصات فنی آن­ها متناسب با منطقه خطری (0،1،2) که در آن نصب شده­‌اند و از نوع EX و ضد انفجار انتخاب گردند.
• سیستم دوربین مدار بسته بایستی دارای قابلیت ذخیره اطلاعات دریافتی به مدت حداقل 2 ماه باشد.
• دوربین مدار بسته جایگاه و جانمایی دوربین‌­ها می­‌بایست بگونه ­ای باشد که مطابق با دستورالعمل حراستی شرکت ملی پخش باشد.

در هنگام بروز حادثه در پمپ بنزین اولین قدم حفظ آرامش است تا بتوان تصمیم به موقع و درستی اتخاذ کرد. در ادامه اقدامات لازم در شرایط اضطراری جایگاه نام برده شده است:

• اطلاع به نزدیک­ترین مرکز امداد و آتش­نشانی
• قطع برق دیسپنسر­ها
• اطلاع به رییس ناحیه
• اقدام جهت مقابله با وضعیت اضطراری بوقوع پیوسته
• مسدود نمودن را ورود به جایگاه

 

توضیحات عمومی

مطالعات HAZOP: این کلمه از دو عبارت مخاطره (Hazard) و راهبری عملیات (Operability) تشکیل شده است و به معنای بکارگیری روشی دقیق و سیستماتیک برای فاز طراحی و عملیاتی یک پروژه است.

استاندارد IPS-E-TP-100: رنگ‌آمیزی تاسیسات صنایع نفت وگاز براساس استاندارد خاص طراحی و اجرا می‌شود. مراحل انتخاب نوع پروفایل سطح، نوع سامانه رنگ، ضخامت هر لایه و فام رنگ در استاندارد مرجع IPS-E-TP-100 آمده است.

INTERLOCK: ویژگی­ای است که مکانیسم و عملکرد دو دستگاه و یا سیستم الکتریکی را به هم وابسته می­کند.